Ўзининг холислик тамойилларигагина амал қиладиган халқаро ихтисослашган матбуотнинг ҳисоботларини сарҳисоб қиладиган бўлсак, сўнгги йилларда Ўзбекистон энергетика тармоғининг ҳолати сезиларли даражада яхшиланди.

Бутун дунё оммавий ахборот воситалари иқтисодиёт, хусусан, энергетика соҳаси ҳақида ёзишдан чарчамайди. Ва бу ҳолат тушунарли. 19 асрнинг етук файласуфларидан бирининг ибораси билан айтганда: “Оёқ кийимингда тош бўлса, улуғлик ҳақида ўйлаш қийин”. Бошқача қилиб айтганда, сиз оч қолганингизда овқат ейишни хоҳлайсиз; совуқ бўлса, сиз исинишни хоҳлайсиз; қоронғу тушганда, сиз ёруғликни хоҳлайсиз ва буларнинг барчаси учун сизга энергия керак! Атрофда салбий ва безовта қилувчи маълумотлар кўп бўлса, сиз оптимист бўлиб, олдинга силжишда давом этиш учун ижобий нарсаларни топмоқчисиз.

Ғарб матбуоти ва таҳлилчилари, умуман жаҳон энергетикаси ҳолатини доимо кузатиб боради ва ўнлаб халқаро ташкилотлар ҳар битта давлат бўйича алоҳида йиллик ҳисоботларни тузадилар. Бу жараёнда Ўзбекистон Республикаси ҳам эътибордан четда қолмаган. Акцинча, Президент Шавкат Мирзиёев ҳокимиятга келиши билан энергетика ислоҳоти ҳукуматнинг Ўзбекистон иқтисодиёти ва жамиятини ривожлантиришга қаратилган кенг таркибий ва институционал ислоҳотлар пакетининг бир қисмига айланиб, мамлакатда соҳага эътибор ортди.

Дунё бўйлаб давлат ва жамоат тузилмаларининг мутлақ кўпчилиги энергетика ҳақидаги фикрини эшитадиган энг обрўли халқаро ташкилот бу Халқаро энергетика агентлиги (IEA / XEA). Қизиғи шундаки, бундан етти йил аввал, яъни 2015 йилда XEA Ўзбекистон энергетика тармоғининг аянчли аҳволи, энергия ишлаб чиқариш ҳажми пасайганини қайд этиб, вазиятни яхшилашга қаратилган қатор тавсиялар берган эди. Уларга қуйидагилар киради:

1. Энергия ресурсларини транспортировка қилиш жараёнида йўқотишларга йўл қўймаслик учун биринчи навбатда электр ва иссиқлик тармоқларига эътибор қаратиш.

2. Электр, иссиқлик энергияси ва табиий газ учун тежамкор тарифларга босқичма-босқич ўтган ҳолда энергия субсидияларини босқичма-босқич бекор қилишни режалаштириш. Инвестицион муҳитни яхшилаш ва давлат инвестиция дастурларини амалга ошириш учун шарт-шароитларни ишлаб чиқиш.

3. Мамлакатнинг улкан қуёш салоҳиятини ривожлантиришни давом эттириш; чекка ҳудудларда тармоқдан ташқари қуёш панелларини ишлаб чиқишни баҳолаш.

4. Нефтни қайта тиклаш ва газ қазиб олишнинг энг янги технологияларини қўллашни давом эттириш, нефт ва газни қидириш ва қазиб олиш учун янги конларни очиш; мамлакатнинг сланецли нефт ва газ салоҳиятини баҳолаш ва мамлакатнинг юқори оқимидаги нефт ва газ саноатига тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни рағбатлантириш.

5. Мамлакатда ҳам анъанавий, ҳам муқобил энергия манбаларини ривожлантиришга оқилона инвестиция киритишни рағбатлантириш мақсадида анъанавий, муқобил ёки ноанъанавий энергия манбаларининг энг долзарб жиҳатлари бўйича илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик фаолиятини рағбатлантириш.

Ўшандан бери Ўзбекистонда кўп нарса ўзгарди. Энг муҳими, янги ҳукумат келди ва – сиёсатда, иқтисодиётда, ижтимоий-ҳуқуқий соҳаларда, халқаро муносабатларда туб ўзгаришларга йўл олди. XEA Ўзбекистон 2022 ҳисоботида келтирилган иқтибосда шундай дейилган: “2019 йилда бошланган энергетика секторини ислоҳ қилиш барқарор суръатда давом этмоқда. Унинг кўлами ва қамрови бошқа мамлакатларга нисбатан жуда катта ва XEA Ўзбекистон ҳукуматининг бугунги кунгача эришилган ютуқлар учун олқишлайди”.

Энергетика ислоҳоти босқичма-босқич амалга оширилмоқда ва ҳозирданоқ ўз самарасини бермоқда ва бу жараён кейинги бир неча йил ичида ҳам давом этади. Шуни таъкидлаш керакки, XEAнинг кўплаб тавсиялари аллақачон амалга оширилган ва беш йил ичида энергетика саноати ҳолатини бутунлай ўзгартиришнинг иложи йўқлиги ҳеч кимни ажаблантирмаслиги керак. 20 асрда секторни яратиш учун ўнлаб йиллар керак бўлди; Совет тузуми даврида яратилган асосий фондлар ўнлаб йиллар давомида эскирди. Энди Ўзбекистон шаклланишининг янги босқичида туб ўзгаришларни амалга ошириш вақти келди. Бу ўзгаришлар аллақачон рўй бермоқда ва жаҳон матбуотида кенг ёритилмоқда.

Энергетика секторини ўзгартириш ва барқарор узатиш лойиҳаси Жаҳон банки Ижрочи директорлар кенгаши томонидан 2021 йилда маъқулланган. Лойиҳа бутун мамлакат бўйлаб миллионлаб уй хўжаликлари ва корхоналарни ишончли электр энергияси билан таъминлаш учун “Ўзбекистон миллий электр тармоқлари” (ЎзМЭТ) фаолиятини яхшилашга қаратилган.

Лойиҳа Халқаро Тараққиёт Ассоциациясининг (IDA) 380 миллион долларлик кредит маблағлари ва Барқарор қайта тикланадиган энергия манбалари хавфини камайтириш ташаббуси орқали Яшил иқлим жамғармасининг (YAIJ) 43 миллион долларлик кредит маблағлари билан қўллаб-қувватланади. Ўзбекистон ҳукумати ушбу молиялаштиришни жуда паст фоиз ставкалари бўйича ва энг узоқ тўлов муддати 40 йилгача бўлган ҳолда олади.

Ҳеч кимга сир эмаски, Ўзбекистоннинг энергия таъминотида табиий газ устунлик қилади. Кейинги йилларда ҳам умумий энергия таъминотининг ҳам, электр энергиясининг қарийб 85 фоизи газ ҳисобига таъминланган бўлиб, ушбу муҳим маҳсулот барча тармоқларда асосий энергия манбаи ҳисобланади. Газ ҳам экспорт даромадининг асосий манбаларидан бири бўлган, бироқ энди ҳукумат 2025 йилгача экспортни тўхтатиб, газни қўшимча қийматга эга нефт-кимё ва маҳаллий энергия учун ишлатишга қарор қилди.

Россиянинг ўз гази кўп, Хитой эса нархга босим ўтказиш учун кўплаб таъминот манбаларидан фойдаланмоқда. Вазиятни таҳлил қилиб, Ўзбекистон ўз газидан энергия хавфсизлигини яхшилаш ва нефт-кимё секторини яратиш учун ўз ичги бозорда фойдаланишга қарор қилди ва у ерда ёқилғи ва оммавий ишлаб чиқаришга бўлган ички эҳтиёжни қондириш учун фойдаланиши мумкин.

Ўзбекистоннинг газ инфратузилмасига яқинда қўшилган йирик корхона Шўртандаги ГТЛ заводидир. Корхонада йилига 3,6 миллиард куб метр табиий газ қайта ишланиб, Евро-5 талабларига жавоб берадиган 1,5 миллион тонна юқори сифатли синтетик ёқилғи ишлаб чиқарилади. Қурилиш 2017 йилда бошланган, 2022 йилда фойдаланишга топширилган. ГТЛ мажмуасида Шўртан газ-кимё мажмуасининг тозаланган табиий газидан фойдаланилади. 3,7 миллиард долларлик лойиҳа мамлакат саноат тарихидаги энг йирик лойиҳа бўлиб, халқаро банклар консорциуми томонидан молиялаштирилган. Унинг қурилиши бир неча йил давомида халқаро ихтисослаштирилган матбуотлари томонидан ёритилган.

Машҳур SEM (Савдо ва экспортни молиялаштириш) халқаро нашри ГТЛ лойиҳаси ҳақида шундай изоҳ берди: “Бу дунёдаги энг йирик энергия лойиҳаларидан бири бўлиб, у йилига 1,5 миллион тоннадан ортиқ юқори сифатли, экологик тоза синтетик суюқ ёқилғи ишлаб чиқарадиган юқори технологияли завод бўлади. Маҳсулотлар Олтин Йўл ГТЛ бренди остида ишлаб чиқарилади, бу эса “Олтин йўл” деб таржима қилинади ва Ўзбекистонни янада экологик тоза ва барқарор жараёнларга эга келажакка олиб борадиган йўлнинг рамзи ҳисобланади. Олинган ГТЛ маҳсулотлари Ўзбекистон иқтисодиётининг транспорт, қишлоқ хўжалиги, авиация ва нефт-кимё тармоқларида қўлланилади”.

Бундан ташқари, Олтин Йўл ГТЛ энергетика соҳасидаги дунёдаги энг нуфузли мукофотлардан бири бўлган Platts Global Energy Transition Award 2022 мукофотига сазовор бўлди.

Нефт саноатидаги ютуқ ва режалар газ саноатидан қолишмайди. Айнан шу ерда Sanegning муваффақияти кўзга ташланади. BNE Intellinews журналистига кўра:

“SANEG Ўзбекистоннинг “аждодлар бойлигини ўз халқига қайтариш” ниятини очиқдан-очиқ эълон қилса-да, у хорижий технологиялардан, хусусан, Америка қудуқларини қидириш технологиясидан фойдаланишга ҳам очиқ ва Марказий Осиёда бундай технологияни қўллаган биринчи давлатдир. Американинг “Downhole Vision” компаниясининг технологияси қудуқни текширишда харажатларни камайтириш ва хавфсизликни ошириш имконини беради. SANEG бош энергетики Сергей Рябовнинг сўзларига кўра, қудуқларнинг янги технологиясини жорий этиш “қудуқлардаги авариялар хавфини 95 фоизгача камайтиришга” ёрдам беради. Ўзбекистонда ҳам нефт саноати бўйича янги илмий-тадқиқот институтини ташкил этиш жараёни давом этмоқда. […] Дунёнинг барча давлатлари ўзларини озиқ-овқат ва энергия билан таъминлашга интилмоқда ва SANEG Тошкентнинг бу йўналишдаги саъй-ҳаракатларининг ўзагига айланишига умид қилмоқда”.

Бош қароргоҳи Норвегияда жойлашган “Upstream” номли яна бир муҳим ихтисослаштирилган нашр Ўзбекистоннинг нефт-газ соҳасидаги ўзгаришларни яқиндан кузатиб боради ва содир бўлаётган воқеалар юзасидан ўз кузатишлари ва таҳлилларини мунтазам чоп этиб боради. “Илгари “Ўзбекнефтгаз”га тегишли бўлган активлар Ўзбекистоннинг учта асосий ишлаб чиқариш ҳудуди — Муборак, Қарши ва Андижонда жойлашган бўлиб, у ерда SANEG кўпроқ қудуқларни бурғулаш ва нефтни қайта ишлашнинг энг сўнгги илғор технологияларини қўллаш орқали ишлаб чиқаришни яхшилашга ҳаракат қилмоқда. [...] Ўзбекистоннинг “Саноат Энергетика Гуруҳи” хусусий нефт компанияси мамлакат шимоли-ғарбий қисмидаги Устюрт платосидаги лицензияланган майдонларида қидирув ишларини кучайтирмоқда”. SANEGнинг саъй-ҳаракатлари “Argus Media” ва “Energy Intelligence” каби нашрлар томонидан тез-тез ижобий нуқтаи назардан хабар қилинишича, уларнинг таҳлилисиз ҳеч қандай энергия шартномаси тузилмаган.

Ўзининг углеводород конларини ўзлаштиришдан ташқари, халқаро матбуотда ҳам Ўзбекистоннинг қайта тикланувчи энергия соҳасини ривожлантиришга интилиши юқори баҳоланмоқда. “Euronews” халқаро нашри мақоласида таъкидланганидек, Ўзбекистон 2030 йилга бориб электр энергиясининг 30 фоизини қайта тикланувчи энергия манбаларидан ишлаб чиқаришни ўз олдига улкан мақсад қилиб қўйган. Қуёш энергиясидан фойдаланиш ушбу режани амалга ошириш омилларидан биридир. Ўзбекистонда йилига ўртача 330 кун қуёшли бўлиб, қуёш энергиясидан фойдаланиш имкониятлари жуда катта.

Масалан, Франциянинг “Total Eren” компанияси Ўзбекистонда биринчи қуёш электр станцияларидан бирини ишга туширди. 2022 йил май ойида ишга туширилган “Tutli” қуёш электр станцияси Самарқанд шаҳридан қарийб юз километр ғарбда жойлашган. 131 МВт қувватда ишлаб, йилига 270 млн кВт.соат электр энергияси ишлаб чиқаради, бу 140 000 хонадоннинг эҳтиёжларини қондириш учун етарли.

«Vestnik YES» (Eureporter) яқинда чоп этган нашрида кўплаб мамлакатларда бўлгани каби Ўзбекистонда ҳам энергетика сектори иқтисодиётнинг муҳим қисми бўлиб, 2021 йилда ялпи ички маҳсулотнинг 17 фоизини ташкил этишини таъкидлади. Ўзбекистон 2026 йилгача қайта тикланувчи энергия манбаларидан электр энергиясининг 25 фоизини ишлаб чиқариш мажбуриятини олди ва 2050 йилгача углерод чиқиндиларини нолга тенглаштиришни ўз олдига улкан мақсад қилиб қўйди. Нашр, шунингдек, “ACWA Power” компаниясининг инвестиция бўйича бош директори Клайв Туртоннинг Ўзбекистон ҳукуматининг давлат-хусусий шериклик (ДХШ)га узоқ муддатли ёндашуви ва сектордаги тартибга солиш барқарорлигини олқишлаганидан иқтибос келтирган: “Ушбу мустаҳкам пойдеворлар “ACWA Power”га шамол, сув, қуёш ва тоза водород лойиҳаларини ишлаб чиқиш учун ҳукумат билан 5 йиллик 10 миллиард долларлик ҳамкорлик шартномасини тузиш учун платформа тақдим этди.”

EDF (Франция) компаниясининг Ўзбекистондаги директори Пьер-Пол Антениссенс бу фикрларни қўллаб-қувватлади ва мамлакатнинг ДХШ лойиҳаларига инновацион ёндашуви Ўзбекистонни минтақадаги афзал ҳамкорга айлантирганини, чунки ЭДФ тоза энергия ишлаб чиқариш, узатиш ва тарқатишни рағбатлантириш борасидаги саъй-ҳаракатларда ўз ролини ривожлантиришга интилаётганини таъкидлади.

Ўзининг холислик тамойилларигагина амал қиладиган халқаро ихтисослашган матбуотнинг ҳисоботларини сарҳисоб қиладиган бўлсак, сўнгги йилларда Ўзбекистон энергетика тармоғининг ҳолати сезиларли даражада яхшиланди. Агар янги нефт қудуқларини ўзлаштириш, замонавий ишлаб чиқариш усулларидан фойдаланиш, қайта ишлаш қувватларини кенгайтириш ва модернизация қилиш бўйича белгиланган режалар амалга оширилса, яқин бир неча йил ичида маҳаллий ишлаб чиқариш нефт маҳсулотлари импортидан яна ошиб кетади.

Бироқ, бу эришилган ютуқлар билан тўхтаб қолиш мумкин, дегани эмас – Республикамизнинг ёш ва жадал ривожланаётган жамияти ҳар доим етарли даражада илиқлик, ёруғлик ва қувватга эга бўлиши учун ислоҳотлар давом этмоқда ва халқимиз фаровонлиги учун ҳали кўп ишлар қилиш керак.

 

***

Ҳаволалар:

1. https://www.iea.org

2. https://www.euronews.com

3. https://www.eureporter.co

4. https://www.intellinews.com

5. https://www.upstreamonline.com               

6. https://www.upstreamonline.com

7. https://www.upstreamonline.com    

8. https://www.upstreamonline.com

 

Манба: https://minenergy.uz/uz/news/view/2611

«Ўзбекистон МЭТ» АЖ Ахборот хизмати

https://t.me/uzmetaxborotxizmati