O‘zbekistonda muhokama uchun Axborot kodeksi loyihasi e'lon qilindi. Bunday kodeksning qabul qilinishi mamlakat jurnalist va blogerlari uchun nimani anglatadi? Jurnalistlar hamjamiyatining ushbu hujjatga munosabati qanday?

Uni Prezident Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi ishlab chiqqan. Loyiha amaldagi sakkizta qonun normalari, jumladan, OAV to‘g‘risida, axborotdan foydalanish kafolatlari va erkinligi to‘g‘risida, axborot erkinligi tamoyillari va kafolatlari to‘g‘risida, jurnalistning kasbiy faoliyatini himoya qilish to‘g‘risidagi, axborotlashtirish, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi, huquqiy axborotni tarqatish va bolalarni ularning sog‘lig‘iga zarar etkazuvchi axborotdan himoya qilish normalari asosida ishlab chiqilgan.

Hujjat to‘rt qism, 14 bob va 131 moddadan iborat. Qismlar “Axborot olish huquqini ta'minlash”, “Axborot sohasida faoliyat yuritish hamda uning alohida xususiyatlari”, “Axborot sohasida davlat organlari va tashkilotlari ishtiroki” va “Huquqiy axborotning tarqatish va undan foydalanishni ta'minlash” deb nomlanadi.

Hujjatning o‘ndan to‘qqiz qismi – bu mavjud amaldagi barcha axborotga oid qonunlarning bitta nom ostida to‘plami va bundan ortiq emas. Hujjatning asosiy qismida amaldagi qonunlarning matnlari aynan takrorlanadi, cheklovchi normalar kuchaytirilgan.

Mutaxassislarning fikricha, Axborot kodeksi loyihasida OAV uchun avvalgi cheklovlar saqlanib qolgan va oddiy foydalanuvchi va blogerlar uchun yangi cheklovlar joriy etilgan. Massmediani qo‘llab-quvvatlash Jamg‘armasi vasiylik kengashi rahbari Nozima Davletova “har qanday fuqaroni jinoyatchiga aylantira oladigan noaniq gaplar”ga ishora qildi. Ma'lum bo‘lishicha, loyiha jamoatchilik muhokamasiga qo‘yilgunga qadar Massmedia Jamg‘armasiga davlat nazorat organidan loyiha taqdim etilmagan.

Yangi kodeksning 8-moddasiga ko‘ra, Ommaviy axborot vositalari, axborot tarqatuvchilar, blogerlar o‘zlari tarqatayotgan axborotning haqqoniy emasligi uchun axborot manbai va muallifi bilan birgalikda “qonunda belgilangan tartibda” javobgar bo‘ladilar. Media huquqshunos Madina Tursunovaning fikricha, “OAV axborot tarqatish huquqiga ega bo‘lishi kerak… va [manbaning so‘zlari] uchun javobgar bo‘lmasligi kerak. Chunki har bir inson OAVda chiqish qilish, o‘z fikri va e'tiqodini ochiq bayon etish huquqiga ega. Fikrlar va e'tiqodlarning to‘g‘riligini tekshirish mumkin emas. OAV bunday xolatlarda raddiya berishlari mumkin”.

Shuningdek, taklif etilayotgan modda matnidan kelib chiqadiki, oddiy internet foydalanuvchilari va blogerlar “noto‘g‘ri ma'lumotlar”ning reposti uchun ham javobgar bo‘ladi.

O‘zRning amaldagi “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonunidan kodeksga “blogger” tushunchasi ko‘chirib olingan. Bu “internet jahon axborot tarmog‘idagi o‘z veb-saytiga va (yoki) veb-sayt sahifasiga hamma erkin foydalanishi mumkin bo‘lgan, ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa xususiyatga ega axborotni joylashtiruvchi, shu jumladan axborotdan foydalanuvchilar tomonidan ushbu axborotni muhokama qilish uchun joylashtiruvchi jismoniy shaxs”.

Madina Tursunovaning so‘zlariga ko‘ra, bunday ta'rif “aslida mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi va aslida ijtimoiy tarmoqda ro‘yxatdan o‘tgan har bir kishini blogerlar bilan tenglashtiradi… Blogerlar, birinchi navbatda, fuqarolardir!”.

Kodeks ijodkorlari “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligini ta'minlash maqsadida” OAV vakillarini akkreditatsiya qilish to‘g‘risidagi amaldagi qonunlardagi normalarni ikki barobar takrorlaganlar. Biroq axborot olish huquqi nafaqat jurnalistlarning, barcha shaxslarning huquqidir (O‘zR Konstitutsiyasi 29-modda), hokimiyat va boshqaruv organlari so‘rov bilan chiqqan har qanday shaxsga axborot berishi shart. Jurnalistlardan esa axborot olish uchun akkreditatsiya talab etilmaydi.

Kodeks loyihasi faoliyat davomida ayrim boshqa hujjatlarga murojaat qilishga ham yo‘naltirilgan. Masalan, “Axborotdan foydalanuvchilarning davlat organlari va tashkilotlari hay'atlarining ochiq majlislarida hozir bo‘lish tartibi ushbu organlarning me'yoriy hujjatlari bilan belgilanadi” degan gap bor. Ushbu tartibni kodeksning o‘zida aniq belgilab bo‘lmaydimi?

OAVning davlat organlari faoliyati to‘g‘risida ma'lumot berish to‘g‘risidagi so‘rovini ko‘rib chiqish, shuningdek, intervyu tashkil etish muddatini yetti kundan besh kunga qisqartirish taklif etildi. Birinchidan, hozirgi AKT asrida bu muddat uch kungacha qisqartirilishi kerak edi. G‘arb va yevropaning demokratik davlatlari haqida gapirmay turaylik, qo‘shni Tojikistonda OAV so‘rovini ko‘rib chiqish muddati uch ish kunini tashkil etadi va bu qoida anchadan beri amalda. Ikkinchidan, amalda mansabdor shaxslar ko‘p hollarda belgilangan muddatlarga rioya qilmaydilar, kodeksda belgilangan muddatlarning bajarilishini ta'minlashning aniq mexanizmlarini ishlab chiqish zarur.

Eslatib o‘tamiz: 2020-yil oxiridan boshlab o‘quvchilar izohlarida qonun bilan taqiqlangan ma'lumotlar aniqlanganida sayt egalari, messenjer kanallari va blogerlar xabardor qilinib kelinadi. Bunday izohlarni olib tashlash rad etilgan taqdirda AOKA sudga murojaat qilish huquqini olgan.

2021-yil mart oyida saytlar yoki sayt sahifalari egalari, jumladan, blogerlar uchun axborot tarqatish talablari kuchaytirildi.

Media huquqshunos Madina Tursunovaning aytishicha, “ommaviy axborot vositalari, axborot tarqatuvchilar, blogerlar o‘zlari tarqatayotgan ma'lumotlarning ishonchsizligi uchun qonun hujjatlariga muvofiq axborot manbasi va muallifi bilan birgalikda javobgar bo‘ladilar, ya'ni yana OAV foydalanuvchilar tomonidan yaratilgan kontent uchun javobgardir”.

Axborot izlash, olish va tarqatishning xalqaro huquqlari bor, fuqarolarning axborot olish huquqi, jurnalistlarning o‘z huquqlari bor va bunday “ishonchlilik uchun javobgarlik” bu huquqlarning barchasiga putur yetkazadi. Hamma ma'lumotlarning to‘g‘riligi tekshirilmaydi, siz faktlarni tekshirishingiz mumkin, ammo fikrlar va e'tiqodlarni emas.

“Bloger”ning qonuniy ta'rifi aslida ijtimoiy tarmoqda ro‘yxatdan o‘tgan har bir kishini blogerlar bilan tenglashtirish imkonini beradi va har bir kishiga OAV maqomini berish huquqni qo‘llash amaliyotida yanada ko‘proq qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi. Masalan, OAVda axborot olishning maxsus tartibi va muddatlari mavjud; mansabdor shaxslar barcha blogerlarning so‘rovlariga bir xil muddatda javob beradimi?

Ma'lumki, OAV jonli efir vaqtida ma'lumot uchun hamda axborot agentliklari ma'lumotlari yoki davlat idoralarining press-relizlari uchun javobgarlikdan ozod qilinadi – blogerlar va tarmoq fuqarolari bunday javobgarlikdan ozod qilinadimi?

Hujjat blogerlar uchun internet sahifalarida amal qilinishi kerak bo‘lgan qoidalarni joriy etishni nazarda tutadi. Loyihadan kelib chiqib, quyidagilar taqiqlanadi: O‘zbekiston Respublikasining mavjud konstitutsiyaviy tuzumini, hududiy yaxlitligini zo‘rlik bilan o‘zgartirishga da'vat etish; ommaviy tartibsizliklarga, fuqarolarga nisbatan zo‘ravonlik qilishga, shuningdek belgilangan tartibni buzgan holda o‘tkaziladigan yig‘ilishlar, mitinglarda, ko‘cha yurishlarida va namoyishlarda (shu yerga balki, “noqonuniy” tushunchasini kiritish lozimdir) ishtirok etishga da'vat qilish, shuningdek mazkur noqonuniy harakatlarni muvofiqlashtirish; pornografiyani, zo‘ravonlikni va shafqatsizlik, bir jinslilar o‘rtasidagi g‘ayritabiiy aloqalarni targ‘ib qilish, shuningdek o‘z joniga qasd qilishga da'vat etish; urush, zo‘ravonlik va terrorizmni, shuningdek diniy ekstremizm, separatizm va fundamentalizm g‘oyalarini targ‘ib qilish; jamoat tartibiga yoki xavfsizligiga tahdid soluvchi yolg‘on axborot tarqatish; davlat sirlarini yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa sirni tashkil etuvchi ma'lumotlarni oshkor etish; milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo‘zg‘atuvchi, shuningdek fuqarolarning sha'ni va qadr-qimmatiga yoki ishchanlik obro‘siga putur yetkazuvchi, ularning shaxsiy hayotiga aralashishga yo‘l qo‘yuvchi axborotni tarqatish; jamiyatga, davlatga, davlat ramzlariga hurmatsizlikni namoyon etuvchi, shu jumladan beodoblik bilan ifodalangan axborotni tarqatish (bu juda sub'ektiv, huquqqa oid bo‘lmagan ifoda); giyohvandlik vositalarini, psixotrop moddalarni va prekursorlarni targ‘ib qilish.

Yuqorida aytilganlarning barchasi jinoiy va fuqarolik qonunchiligida mavjud bo‘lib, barcha shaxslar uchun majburiydir va uning Axborot kodeksida takrorlanishi hujjatga tahdidkor va qo‘rqituvchi tus bergan. Uni olib tashlash lozim.

Kodeks loyihasida OAVni senzura qilish, axborotni qonunga xilof ravishda yopib qo‘yish bo‘yicha ko‘plab bo‘shliqlar mavjud.

Masalan, 4-moddada axborot olish faqat qonunga muvofiq hamda inson huquq va erkinliklari, konstitutsiyaviy tuzum asoslari, “jamiyatning axloqiy qadriyatlari, mamlakatning ma'naviy, madaniy va ilmiy salohiyatini muhofaza qilish” maqsadida cheklanishi mumkin deyilgan. “Ma'naviy salohiyat”, “madaniy salohiyat” bu huquqiy normalar emas.

Loyihaning 6-moddasida majburiy ochiq axborot turlari sanab o‘tilgan, biroq mansabdor shaxslarga boshqa har qanday ma'lumotlarni maxfiy deb e'lon qilish imkoniyatini beruvchi maxfiy ma'lumotlar ro‘yxati mavjud emas.

Loyiha jamiyat va OAV faoliyatini nazorat qiluvchi tashkilot va muassasalar sonini oshiradi. Bular Vazirlar Mahkamasi, AOKA va AKTV, Adliya vazirligi, Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi, shuningdek, mahalliy Kengashlar.

Loyiha “qonunda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno”, “agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa” va boshqa shakllar kabi havola normalari bilan taqdim qilingan.

Kodeks loyihasida “OAV tarqatilayotgan axborotning ishonchliligi va xolisligi uchun javobgardir”, deb ta'kidlangan, garchi O‘zbekiston Konstitutsiyasida (67-modda) ishonchlilik talabi mavjud bo‘lsa-da, “xolislik” talabi yo‘q, chunki bu sub'ektiv tushunchadir. .

Ushbu kodeksda ilgari surilgan, jamiyat tomonidan muhokama qilingan va parlament muhokamasida bo‘lgan qonun loyihalari ko‘p ijobiy normalarning birortasi inobatga olinmaydi. U OAVning monopoliyasi va mediani moliyalashtirish bo‘yicha amalda qo‘llanilmaydigan normalarni saqlab qolgan. AOKAning o‘zi tomonidan ishlab chiqilgan “OAV to‘g‘risida”gi qonun loyihasida xorijiy investitsiyalar ulushi (ustav kapitalidagi ulushi) 49 foizgacha oshirildi, kodeks loyihasida esa avvalgi ko‘rsatkichlar saqlangan. Xuddi shu loyihada davlat mansabdor shaxslari OAVni ta'sis etish huquqiga ega emasligi haqidagi tezis ilgari surilgan, bu norma Kodeks loyihasiga kiritilmagan.

Jurnalist va media hamjamiyatining Axborot kodeksi loyihasiga munosabati asosan salbiy va ehtiyotkor bo‘ldi.

Massmediani qo‘llab-quvvatlash Jamg‘armasi raisi N.Davletovaning so‘zlariga ko‘ra, “barcha erkinliklar qatori so‘z erkinligi ham juda nozik natija. Bu barcha tomonlar: davlat, fuqarolik jamiyati va xususiy sektorning doimiy ishidir”.

Inson huquqlari bo‘yicha tashkilot Human Rights Watch esa AOKAni “bu fikr erkinligi, xususan, OAV erkinligiga zarar yetkazishini bildirib, Axborot kodeksi loyihasini qaytarib olishga” chaqirdi.

Human Rights Watch tashkilotining Markaziy Osiyo mamlakatlari bo‘yicha tadqiqotchisi Mihra Rittmanning aytishicha, “loyiha so‘z erkinligi bo‘yicha xalqaro normalarga muvofiqligi tekshiruvidan o‘tkazilishi kerak”.

Manba:  https://newreporter.org/

«O‘zbekiston MET» AJ Axborot xizmati
 t.me/uzmetaxborotxizmati